Thông tin hiện vật

Cối xay thóc dân tộc Kinh sưu tầm tại gia đình anh Ngô Văn Vinh, 39 tuổi ở thôn Lý Viên, xã Bắc Lý, huyện Hiệp Hoà, tỉnh Bắc Giang, được làm từ tháng 10 năm 1997. Cối xay thóc là vật gia dụng phổ biến ở vùng nông thôn, dùng để tách vỏ hạt thóc (trấu) ra khỏi hạt gạo. Cối xay thóc đan bằng tre, nện đất và đóng dăm bằng gỗ, gồm thớt trên và thớt dưới. Thớt dưới chôn cố định trục dọc (ngõng cối) ở giữa. Thớt trên có trục ngang thân, khoét lỗ ở giữa giữ trục dọc và một bên tai cối khoét lỗ để xỏ tay quay. Người xay thóc bước một chân lên trước, cầm tay quay tròn theo chiều kim đồng hồ, nhờ hai mặt dăm tiếp giáp ở 2 thớt trà tách hạt, đẩy gạo xay chảy ra vành cối.

Trước đây, ở nông thôn, nhà nào cũng có cối xay và cối giã, tranh thủ xay thóc, làm gạo . Thông thường cứ 2 năm một lần, các dăm cối bị mòn, gia đình anh Vinh lại phải gọi người thợ cối, còn gọi là phó cối đến đóng lại một lần. Kỹ thuật chế tác: Muốn làm 1 cái cối xay thóc phải tốn khá nhiều công. Trước hết phải chuẩn bị tre dùng đan thân cối, dăm tre để làm răng cối, đất sét để nhồi vào lòng thân cối. Trước tiên đan vỏ áo đúng kích thước yêu cầu, đắp nện đất sét sao cho bám chắc vào vỏ áo cối, sau đó mới gắn trục quay (ngõng cối) và tai cối, rồi mới bắt đầu chêm dăm cối. Đây là phần khó và tỉ mỉ nhất, thể hiện tay nghề của phó cối. Khi chêm phải chia mặt cối theo hàng lối và phải tạo thành chiều quay thuận của cối, răng không cao không thấp, bởi nếu răng cối nhô cao và hàng thưa thì cối sống, nghĩa là thóc không dập vỏ thành hạt gạo, còn như răng thấp và hàng mau thì cối bí, chảy chậm, hạt gạo bị nghiền vỡ thành tấm. Thường khi chêm xong một cái cối phải xay thử, nếu chưa đạt yêu cầu thì phải chêm lại, vì lúc này đất sét chưa khô cứng, dễ điều chỉnh. Để đóng được một cái cối mới, một phó cối thường phải làm việc liên tục trong hai ba ngày. Người đóng cối (phó cối) sẽ lưu lại nhà gia chủ, được gia đình thiết đãi thịnh soạn vì gia đình luôn mong muốn có một cái cối tốt. Đất nước đổi mới, nông nghiệp, nông thôn đang đi vào quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, dịch vụ xay xát thóc, ngô phát triển khắp mọi miền quê. Bây giờ, ít ai còn sử những chiếc cối xay cối giã gạo thủ công nữa.